Passende ouderenzorg tijdens de coronaperiode

25 mei 2020

Begin april informeerden we je met een nieuwsbrief over de impact van het coronavirus op de zorg. Inmiddels zien we dat de lockdown langzaam aan versoepeld wordt. Maar wat een impact heeft het virus nog steeds op onze samenleving en op ouderen en hun mantelzorgers in het bijzonder. In dit artikel gaan we specifiek in op het effect van corona op de ouderen(zorg).

De komende periode komen er meer versoepelingen, maar kunnen die doorgaan of niet? Houden we ons aan deze maatregelen of gaan we er (te) soepel mee om? Het vraagt een continu aanpassen en veranderen. CMO STAMM deed een (tweede) quick scan door gesprekken met het werkveld te voeren en een literatuurstudie te doen naar de huidige opgaven in de ouderenzorg. En die veranderen snel. We zien veel bereidheid hiertoe en mooie innovatieve oplossingen.

Naast huidige feiten, cijfers en signalen uit het veld, bundelen we creatieve tips aan gemeenten en professionals voor het bieden van passende ondersteuning aan ouderen en hun mantelzorgers. En kijken we of we nieuwe oplossingen ook structureel kunnen vasthouden met elkaar. Wij geloven daarin en gaan daarvoor!

De feiten en cijfers

Bekend is dat ouderen boven de 70 jaar extra kwetsbaar zijn voor het coronavirus. Volgens het RIVM hebben zij doorgaans een minder flexibel afweersysteem, waardoor het virus moeilijker verslagen kan worden en sneller ernstige vormen kan aannemen. De cijfers van het RIVM laten dit ook zien:

Samenvatting Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) 25 mei 2020, 10.00 uur: Tot en met 25 mei 10:00 uur zijn er in Nederland in totaal 45.445 COVID-19 patiënten gemeld aan het RIVM. Van alle gemelde patiënten is de helft 60 jaar of ouder. Tot nu toe zijn 11.680 van de gemelde patiënten opgenomen in het ziekenhuis en 5.830 overleden. De helft van de opgenomen patiënten is 69 jaar of ouder, bij de overleden patiënten was de helft 82 jaar of ouder.

In de provincies Groningen en Drenthe wonen in 2019 in totaal 226.716 mensen van 65 jaar en ouder. Dit is ruim 20 procent van de totale bevolking. 24 procent hiervan is 80 jaar of ouder, dat zijn ruim 54.400 mensen (CBS, 2020).

Thuiswonende ouderen

Het grootste deel van de ouderen in onze regio woont zelfstandig. Het gaat om 94% van de 65-plussers en 70% van alle ouderen boven de 85 jaar. Ook voor deze groep geldt dat zij zoveel mogelijk thuis moeten blijven, de 1,5 metermaatregel moeten naleven en geen bezoek meer mogen ontvangen. Voor zelfstandig wonende ouderen die vóór de coronacrisis al kwetsbaar waren in hun zelfredzaamheid en hun netwerk is een uitzondering gemaakt. Om te voorkomen dat zij lichamelijk en/of psychisch ontregelen, is besloten dat er 1 of 2 vaste personen aangewezen mogen worden die het contact met de oudere kunnen onderhouden (Rijksoverheid 2020).

De thuiszorg speelt al lange tijd een grote rol bij de trend in het langer thuis wonen. Deze thuiszorg wordt momenteel echter zoveel mogelijk afgeschaald. Bijna een kwart van de mensen krijgt nu helemaal geen thuiszorg meer en 18% ontvangt minder zorg dan voorheen. De reden van het afschalen van de thuiszorg is het beperken van de kans op besmetting en het vrijmaken van capaciteit voor de zorg voor coronapatiënten. Ruim 60 procent van de mensen die hierdoor wordt geraakt, geeft aan in sterke of redelijke mate negatieve gevolgen te ervaren hiervan, zo blijkt uit onderzoek van de Patiëntenfederatie Nederland. Naast de thuiszorg valt voor veel mensen ook de dagbesteding weg. Door deze maatregelen hebben deze ouderen minder sociale contacten en minder regelmaat in hun leven (de Monitor KRO-NCRV).

Naast de thuiszorg spelen mantelzorgers een grote rol in het leven van veel ouderen. In de huidige situatie kunnen aan de ene kant mantelzorgers geen of beperkt hulp bieden aan naasten waar ze niet bij in huis wonen (bijvoorbeeld kinderen). Aan de andere kant moeten mantelzorgers juist in de thuissituatie meer mantelzorg verlenen door het wegvallen van andere vormen van hulp (bijvoorbeeld partners). Dit heeft grote negatieve gevolgen, zowel voor ouderen als de mantelzorgers zelf.

Verpleeghuizen op slot

Van alle 80-plussers in Nederland woont één op de tien in een verpleeghuis. In de verpleeghuizen wonen overwegend alleenstaande 80-plussers (Verbeek-Oudijk en Van Campen, 2017). De meeste bewoners hebben (zeer) ernstige gezondheidsbeperkingen. Ongeveer 40% van de bewoners heeft dementie. Mensen in verpleeghuizen mogen sinds 20 maart geen bezoek ontvangen. Al worden onder strenge regels wel één of twee personen toegestaan bij stervenden. Bekend is dat ouderen in verpleeghuizen vóór corona weinig telefonisch contact hadden (Verbeek-Oudijk en Van Campen, 2017). Zo heeft in 2015 ruim de helft van de bewoners met kinderen zelden of nooit telefonisch contact met hen.

Normaal ontvangt 75% van de verpleeghuisbewoners naast de zorgverlening van de professionals ook hulp van familieleden. Ook krijgen ongeveer 40% van de bewoners hulp van vrijwilligers (SCP, 2020). Door de beperking van de bezoekregel mogen in verpleeghuizen mantelzorgers en vrijwilligers momenteel geen hulp en ondersteuning bieden. Hierdoor kunnen nu minder activiteiten worden georganiseerd. Het verlies van dagelijkse routines en sociale contacten, en daardoor het verlies van levensgeluk, kan grote gevolgen hebben voor de kwaliteit van leven (SCP 2020).

Het kabinet zette per 11 mei een eerste stap in een versoepeling van de bezoekregeling in verpleeghuizen. Per GGD-regio werd er één verpleeghuis uitgekozen waar per bewoner één vaste bezoeker mocht komen op vooraf vastgestelde tijden. In Drenthe mochten, als enige provincie, twee verpleeghuizen deze versoepeling doorvoeren, namelijk Reggersoord in Meppel en zorgcentrum St. Franciscus in Coevorden. In Groningen gaat het om het verpleeghuis Van Julsingha in Delfzijl.  Tijdens de persconferentie van de rijksoverheid op dinsdag 19 mei is aangekondigd dat tussen 25 mei en 15 juni alle verpleeghuisorganisaties die aan de randvoorwaarden voldoen, mogen beginnen met het toelaten van één vaste bezoeker in de huizen. Vanaf 15 juni moet het in elk verpleeghuis mogelijk zijn om één vaste bezoeker per bewoner op bezoek te laten komen. En na 15 juli zal de bezoekregeling verder verruimd worden. Op dit moment voldoen Zorgcentrum Maartenshof en Innersdijk, beide onderdeel van Zorggroep Groningen, aan de randvoorwaarden en kunnen bewoners daar ook één vaste bezoeker ontvangen. Bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen van Treant mogen ook vanaf 25 mei weer beperkt bezoek ontvangen. Bezoekers moeten zich wel houden aan de coronamaatregelen van het kabinet. De bezoekersregeling geldt voor zestien van de zeventien woonzorglocaties en voor de Kortdurende Intensive Zorgafdeling van het Refaja Ziekenhuis in Stadskanaal.

De signalen, waar knelt het?

Tijdens deze coronaperiode staat de ouderenzorg onder druk. Zowel bij ouderen zelf, hun mantelzorgers, als professionals is de impact groot. De belangrijkste signalen die we momenteel horen op een rij:

• Ouderen zelf zijn angstig het virus te krijgen of door te geven. Het gaat om sociaal isolement en vereenzaming van ouderen, zowel thuis als in het verpleeghuis,  het verminderen en vermijden van zorg en het et risico van huishoudelijk geweld of ontspoorde (mantel)zorg.
• Bij mantelzorgers is de druk groot. Door het uitblijven van bezoek en oppas, het verminderen of sluiten van de dagbesteding en het uitstellen van een verpleeghuisopname neemt de kans op overbelasting enorm toe. Kwetsbare ouderen en mantelzorgers vragen in deze tijden niet vaak zelf om hulp. De vraagverlegenheid is groot en men weet niet altijd waar men terecht kan. Terwijl er vaak wel extra aandacht en ondersteuning nodig is. Daarnaast gaven veel mantelzorgers aan dat ze bang zijn dat hun geliefde in het verpleeghuis met dementie hun straks niet meer herkent.
• Professionals merken veel onrust bij ouderen en hebben te maken met een toenemende vraag naar persoonsgerichte zorg en persoonlijke aandacht. Dit gecombineerd met de dreiging van ziek worden door corona en het feit dat er geen of minder informele hulp is, maakt dat zij meer werkdruk ervaren en meer onzeker zijn over hun eigen gezondheid (SCP 2020). Voor professionals die zorg thuis verlenen gaat het ook om het zoeken naar acute oplossingen bij bijzondere thuissituaties waar de belangrijkste mantelzorger door corona of andere ziektes plots uitvalt. Ook de toenemende stress bij mantelzorgers vraagt extra aandacht van professionals (extra luisterend oor, organiseren van respijtzorg). Daarnaast staan zij voor de opgave om de reguliere en uitgestelde zorg weer langzaam op te bouwen.

Wat is nodig?

“Dit is een uitzonderlijke situatie, daarbij passen creatieve, bijzondere initiatieven. Laat met een persoonlijke boodschap van u horen als gemeente, zorgorganisatie, wijkteam of buurtvereniging en wacht niet tot mensen zelf aan de bel trekken. Pro-actief en betrokken!” – Anjo Geluk (Denktank60+ en lid van de landelijke Raad van Ouderen)

Deze oproep geeft direct het belang aan dat organisaties, wijk-/buurtteams en andere aanbieders actief moeten inzetten op contact opnemen met de ouderen en nadrukkelijk ook met hun mantelzorgers. Goed doorvragen (naar ouderenmishandeling, ontspoorde zorg, overbelasting mantelzorgers) en goed bereikbaar zijn (helderheid over telefoonnummers en contactpersonen). Ook kunnen professionals en gemeenten meer gebruik maken van de bestaande en nieuwe informele initiatieven om (thuiswonende en in een verpleeghuis wonende) kwetsbare ouderen te ondersteunen: met hulp (boodschappen), een attentie, beeldbellen (met simpele apparatuur) e.d. Want we zien vele mooie initiatieven in de maatschappij, waar mensen elkaar helpen en met mooie creatieve oplossingen komen. Maar vooral en vaak genoemd in interviews: neem actief initiatief om contact te leggen met kwetsbare ouderen en mantelzorgers!

Drie actiepunten, de belangrijkste opgaven

Drie actiepunten komen tijdens deze coronacrisis sterk naar voren in de ouderenzorg:

1. Stimuleer digitale vaardigheden bij ouderen
2. Zorg voor mantelzorgers
3. Zoek alternatieven voor dagbesteding

Klik op bovenstaande drie opgaven voor tips over wat professionals en gemeenten kunnen (blijven) doen om ouderen en mantelzorgers passend te ondersteunen in deze coronaperiode. We geven voorbeelden van creatieve en effectieve oplossingen die hiervoor al gevonden zijn. En we gaan in op wat we kunnen leren uit deze crisis. Wat kunnen we meenemen uit deze periode en de komende tijd inzetten en vasthouden naar het nieuwe normaal?